Ιδεολογικά συντηρητικός, μεγαλοϊδεάτης, ελληνοκεντρικός, υπήρξε σε όλη τη ζωή του προσκολλημένος στη δημοτική παράδοση, θρεμμένος καθώς ήταν από λαογραφικές συλλογές, ιστορίες, μύθους και θρύλους, με αφομοιωμένες επιδράσεις από το ρεαλισμό και το νατουραλισμό του Ζολά και του Ντοστογιέφσκι, το έργο των οποίων γνώρισε από μεταφράσεις. Με τον Αρχαιολόγο παίρνει θέση και στο περιβόητο γλωσσικό ζήτημα, υπερασπιζόμενος τη δημοτική. Κυρίως, όμως, ο Αρχαιολόγος αποτελεί μία κραυγή εναντίον της ανιστόρητης προγονοπληξίας, όταν αυτή καταντάει να είναι μία στείρα παρελθοντολογία κι όχι υπεύθυνος θαυμασμός προς έναν κόσμο που παρήγαγε ένα βέβαιο πολιτισμό. Ο Καρκαβίτσας έγραψε τον Αρχαιολόγο για ν’ αντιδράσει στην επιφανειακή προγονική καύχηση, όταν αυτή περιφρονεί τη σημερινή τύχη και πρόοδο του έθνους.