Αυτός ο αιχμηρός, σαρκαστικός λίβελος του λαϊκού Διαφωτισμού είναι μια μετωπική επίθεση ενάντια στους τρεις μεγάλους προφήτες και διαχειριστές του υποτιθέμενου θείου Λόγου, ιδρυτές των θρησκειών που συνιστούν τον ορίζοντα του νεότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Ολόκληρο τον 17ο αιώνα γίνεται λόγος για την ιερόσυλη πραγματεία De Tribus Impostoribus, αλλά μόνο στις αρχές του επόμενου βρίσκονται τα πρώτα λατινικά και γαλλικά αντίγραφά της. Ώς τότε η ομιχλώδης φήμη του έργου έχει διαγράψει μια εξωφρενική τροχιά, όπου εμφανίζονται ως συγγραφείς του τα πιο διαφορετικά ιστορικά πρόσωπα: βαρόνος του Χόμπαχ αλλά και Ριμπελαί, Καμπανέλα, Μακιαβέλι, Έρασμος, Βοκάκιος, ή ακόμη και Αβερρόης και Φρειδερίκος Βαρβαρόσα. Έτσι προκύπτει ένας από τους εντυπωσιακότερους φιλολογικούς θρύλους της νεότερης εποχής, που σε πολλά στοιχεία του θυμίζει τα μυθιστορηματικά παιχνίδια του Μπόρχες.
Οι διδασκαλίες περί Θεού και ψυχής που συνοψίζονται εδώ «φωτογραφίζουν» συχνά τον εικονοκλαστικό ζήλο της Εγκυκλοπαίδειας. Ανάγονται όμως επίσης σε μια πολύ ευρύτερη «μυστική» παράδοση του δυτικού πνεύματος, που εκτείνεται από τον Εμπεδοκλή ώς τον Τζορντάνο Μπρούνο και τον Σπινόζα κι από την ευρωπαϊκή και την αραβική αλχημεία ώς τις πιο τολμηρές εκδοχές της νέας επιστήμης. Αντίστροφα, στην ιστορική προέκταση μιας τέτοιας ρητορικής βίας δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε τους πυρακτωμένους μονολόγους των βέβηλων χαρακτήρων του Σαντ ή την ανελέητη πολεμική που θα εξαπολύσει στον Αντίχριστο ο Νίτσε.
Ο συγγραφέας ή οι συγγραφείς της πραγματείας Περί τριών απατεώνων δεν έχουν αναγνωριστεί ως τις μέρες μας. Οι διάφορες εκδόσεις υποθέτουν πολλούς υποψήφιους –αν όχι πάντα πιθανούς– συγγραφείς. Εν πάση περιπτώσει το περιεχόμενό της επιτρέπει να τοποθετήσουμε την εποχή της σύνταξής της, στα γαλλικά, προς το τέλος του 18ου αιώνα. Ο Βολταίρος την εκθείασε και ο Σαντ την αναφέρει στο πρώτο του κείμενο [...] Η πραγματεία αυτή βλέπει στην εγκαθίδρυση συντεταγμένων θρησκειών έναν κίνδυνο πολύ πιο σοβαρό απ' ό,τι στην πίστη σ' έναν ακατανόητο Θεό. Οι θρησκείες που καταγγέλλει διαφέρουν, αλλά έχουν την ίδια προέλευση: ο Μωυσής δεν είναι μόνο ο ήρωας των Εβραίων ή των Ισραηλιτών, που αναδείχθηκε στην Αίγυπτο, είναι επίσης ο φανταστικός πρόγονος των χριστιανών, ακόμη δε και των μωαμεθανών. Αυτό που έχουν κοινό οι «απατεώνες» είναι ο τρόπος με τον οποίο φαντάζονται έναν μοναδικό Θεό, δημιουργό του κόσμου αλλά απροσπέλαστο στο λόγο, αυτό που οι σημερινοί φιλόσοφοι ονομάζουν ακόμη μονοθεϊσμό. Αλλά το μονοπώλιο αυτού του μονοθεϊσμού διεκδικείται από τους μαθητές των απατεώνων με μια φονική και αιματηρή βία χωρίς έλεος, μεταξύ μωαμεθανών και χριστιανών σήμερα όπως μεταξύ καθολικών και προτεσταντών χθες, δηλαδή μεταξύ θρησκευτικών ομάδων που υποδιαιρούνται οι ίδιες σε αναρίθμητες σέκτες εξίσου άγριες η μια απέναντι στην άλλη [...] Στις μέρες μας μπορούμε να πούμε ότι ο πόλεμος των θρησκευτικών απατεώνων έχει γίνει εξίσου σκληρός με τον κυνικό ανταγωνισμό ανάμεσα σε εθνικές οικονομίες και πολιτικές. Η ανάπτυξη τόσο του επιστημονικού λόγου όσο και της ποιητικής φαντασίας έχει κατορθώσει να περιστείλει ορισμένες εκκλησιαστικές και θρησκευτικές εξουσίες, σ' ό,τι αφορά το τελετουργικό τους και τις πειθαρχικές υποχρεώσεις τους [...] Παρατηρείται ωστόσο ότι, από τη σχολική και πανεπιστημιακή εκπαίδευση του 20ού αιώνα, απουσιάζει πάντα η ιστορία των αθεϊστικών αντιλήψεων. Διδάσκονται οι αδιάκοπες, περισσότερο ή λιγότερο σκεπτικιστικές, διαμάχες σχετικά με την ύπαρξη ενός ασύλληπτου θεού, αλλά αποφεύγεται η επανέκδοση κειμένων όπως αυτή η πραγματεία Περί τριών απατεώνων, μια ανάλυση δηλαδή που θα ήταν ικανή να τροποποιήσει σοβαρά πεποιθήσεις που έχουν καταντήσει λεκτικά παιχνίδια. Αυτό και μόνο υπόσχεται μια κάποια επιτυχία σ' αυτή τη μικρή πραγματεία, που είχε να εμφανιστεί από το 1932.
PIERRE NAVILLE (από τον Πρόλογο της γαλλικής έκδοσης του 1991)
