Θα ήταν δύσκολο να αρνηθεί κανείς ότι ένας από τους λόγους που οι πόλεμοι μετατρέπονται τόσο εύκολα σε επαναστάσεις και που οι επαναστάσεις δείχνουν αυτή τη ζοφερή τάση να πυροδοτούν πολέμους είναι το ότι η βία αποτελεί ένα είδος κοινού παρονομαστή αμφοτέρων.
Η έμπνευση από πολιτικές παραδόσεις της αρχαιότητας, η αμφιλεγόμενη εμπειρία των μεγάλων επαναστάσεων της νεότερης εποχής (της Γαλλικής, της Αμερικανικής, της Ρωσικής) και η ριζική επανεξέταση κρίσιμων φαινομένων του σύγχρονου κόσμου –όπως η σχέση πολέμου και επανάστασης, το «κοινωνικό ζήτημα» σε συνάρτηση με την πολιτική, η διάκριση μεταξύ απελευθέρωσης και ελευθερίας– συνθέτουν το κλασικό αυτό έργο που υπογράφεται από τη σημαντικότερη πολιτική φιλόσοφο του 20ού αιώνα.
Η νεωτερική έννοια της επανάστασης, αναπόσπαστα δεμένη με την ιδέα ότι η ιστορική πορεία κάνει ξαφνικά μια νέα αρχή, ότι μια εντελώς νέα ιστορία που ποτέ δεν ήταν γνωστή και ποτέ δεν είχε ειπωθεί πρόκειται να εκτυλιχθεί, ήταν άγνωστη πριν από τις δύο μεγάλες επαναστάσεις στα τέλη του 18ου αιώνα. Προτού εμπλακούν σ' αυτό που κατέληξε να αποτελέσει επανάσταση, κανένας από τους πρωταγωνιστές δεν είχε την παραμικρή προαίσθηση ποια θα ήταν η πλοκή του νέου δράματος. Ωστόσο, από τη στιγμή που οι επαναστάσεις άρχισαν να διανύουν την πορεία τους, και πολύ πριν μπορέσουν εκείνοι που συμμετείχαν σ' αυτές να ξέρουν αν το εγχείρημά τους θα κατέληγε σε νίκη ή σε όλεθρο, η καινοτομία του δράματος και το βαθύτερο νόημα της πλοκής του γινόταν έκδηλα σε ηθοποιούς και θεατές. Όσο για το σενάριο, ήταν χωρίς αμφιβολία η ανάδυση της ελευθερίας: το 1793, τέσσερα χρόνια μετά το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, σε μια στιγμή που ο Ροβεσπιέρος μπορούσε να προσιοδίσει την εξουσία του ως το «δεσποτισμό της ελευθερίας» χωρίς να φοβάται μήπως κατηγορηθεί για παραδοξολογία, ο Κοντορσέ συνόψισε αυτό που όλοι ήδη γνώριζαν: «Η λέξη "επαναστατικός" μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε επαναστάσεις που στόχος τους είναι η ελευθερία».
HANNAH ARENDT
Στη μελέτη της Για την επανάσταση, η Χάννα Aρεντ υπέβαλε τη φιλελεύθερη-δημοκρατική και τη μαρξιστική παράδοση, δηλαδή τις δύο κυρίαρχες πολιτικές παραδόσεις των τελευταίων εκατόν πενήντα χρόνων, σε ένα είδος επανεκτίμησης. Ούτε οι φιλελεύθεροι δημοκράτες ούτε οι μαρξιστές –αυτή είναι η βασική της θέση– κατανόησαν το δράμα των επαναστάσεων των νεότερων χρόνων, γιατί κανένας τους δεν κατάλαβε ότι το αυθεντικά επαναστατικό στοιχείο τους ήταν η διαρκώς αποτυγχάνουσα προσπάθεια μιας constitutio libertatis – η προσπάθεια συγκρότησης ενός πολιτικού χώρου δημόσιας ελευθερίας, όπου οι άνθρωποι θα έπαιρναν στα χέρια τους τις κοινές τους υποθέσεις ως ελεύθεροι και ίσοι πολίτες. Τόσο οι φιλελεύθεροι όσο και οι μαρξιστές παρέμειναν εγκλωβισμένοι σε μια αντίληψη του πολιτικού σύμφωνα με την οποία ο τελικός σκοπός της πολιτικής είναι κάτι πέρα από την πολιτική – είτε πρόκειται για την ανεμπόδιστη επιδίωξη των εκάστοτε ατομικών συμφερόντων, είτε για την ιδιωτική ευημερία των πολιτών, είτε για την εγκαθίδρυση μιας αταξικής κοινωνίας. Σε ό,τι αφορά τους μαρξιστές, η κριτική της Aρεντ έχει γίνει πλέον κλασικός τόπος και δεν απαιτεί παραπέρα θεμελίωση. Από τη σημερινή σκοπιά, πιο προκλητική φαίνεται η κριτική στη φιλελεύθερη και κοινωνική δημοκρατία των νεωτερικών βιομηχανικών κοινωνιών [...] Εκείνο που είναι συναρπαστικό είναι ότι ξεκινάει την κριτική της στη λήθη της πολιτικής κατά τη νεωτερικότητα από δύο διαφορετικά άκρα της ιστορίας της φιλοσοφίας. Τα σημαντικότερα σημεία αναφοράς της είναι ο Αριστοτέλης και ο Χάιντεγγερ, παρόλο που μόνο ο πρώτος εμφανίζεται ρητά. Ίσως θα ήταν καλύτερα να πει κανείς ότι το σημαντικότερο σημείο αναφοράς της είναι ένας Αριστοτέλης αναγνωσμένος μαζί με τον Χάιντεγγερ και ενάντιά του [...] Η επανερμηνεία της νεότερης ιστορίας των επαναστάσεων και η κριτική που ασκεί στη λήθη της ελευθερίας και της πολιτικής εντός της φιλελεύθερης-δημοκρατικής παράδοσης είναι ριζική και με τη φιλοσοφική έννοια. Η Aρεντ θέτει στους συγχρόνους της την αξίωση μιας ριζικής ρήξης σε ό,τι αφορά τις κεντρικές κατηγορίες με βάση τις οποίες αρθρώθηκαν πολιτικά οι νεωτερικές κοινωνίες.
ALBRECHT WELLMER
