Σχεδιάζοντας την Ευρώπη της Παλινόρθωσης στο συνέδριο της Βιέννης, το 1815, οι νικητές του Ναπολέοντα πίστευαν ότι πραγματοποιούσαν ένα έργο διαρκείας. Όμως, επί έναν αιώνα, η Ευρώπη δεν παύει να κινείται και να μεταμορφώνεται, να συνενώνεται και να διασπάται σε όλα τα επίπεδα: από τον Μέτερνιχ, στον Ναπολέοντα Γ′ και από τον Βίσμαρκ στον Κλεμανσώ, από την Ιερά Συμμαχία στην Τριπλή Συνεννόηση και στην Κοινωνία των Εθνών, από τη (μεσογειακή και βαλκανική) «Ευρώπη του κάρου» στη (δυτική και βόρεια) «Ευρώπη της ατμομηχανής» και της βιομηχανικής επανάστασης, από τις αυταρχικές μοναρχίες στα φιλελεύθερα, εθνικά, δημοκρατικά και σοσιαλιστικά κινήματα, από την παπική αυθεντία στη θετικιστική επιστήμη και την αμφισβήτησή της, από τον ρομαντισμό στο ρεαλισμό κι από τις εθνικές σχολές και τις λαϊκές παραδόσεις στις κοσμοπολίτικες πρωτοπορίες και τη μαζική κουλτούρα.

Ενώ οι εθνικιστικές βλέψεις («κάθε έθνος, ένα κράτος») αντιπαρατίθενται στα ιμπεριαλιστικά σχέδια ενοποίησης της ηπείρου, η επιβεβαίωση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων συμβαδίζει με τη συνειδητοποίηση διεθνικών συμφερόντων και δεσμών. Μέχρι πού φτάνει αυτή η συνειδητοποίηση; Όχι πολύ μακριά, αν αναλογιστεί κανείς την αναζωπύρωση των συγκρούσεων ανάμεσα στους ευρωπαϊκούς λαούς και το ξέσπασμα του Α′ Παγκοσμίου Πολέμου. Από την άλλη μεριά, οι επίμονες προσπάθειες κάθε προέλευσης για μια «ευρωπαϊκή συμφωνία» δείχνουν ότι, διακριτικά, στη σκιά των εθνικών αξιώσεων, η ιδέα μιας οργανωμένης Ευρώπης δεν έπαψε ποτέ να αναπτύσσεται.